Wyszków

Wyszków – miasto w Polsce w województwie mazowieckim. Siedziba powiatu wyszkowskiego i gminy miejsko-wiejskiej Wyszków. Był miastem duchownym.

Prywatne miasto duchowne Wyszkowo położone było w drugiej połowie XVI wieku w powiecie kamienieckim ziemi nurskiej województwa mazowieckiego. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ostrołęckiego.

Miasto jest położone nad Bugiem na skraju Międzyrzecza Łomżyńskiego i Doliny Dolnego Bugu, w pobliżu Puszczy Białej i Kamienieckiej, 55 km na północny wschód od Warszawy, przy drodze krajowej nr 8 w części pomiędzy Warszawą a Białystokiem.

Od 1956 do 1975 i ponownie od 1999 r. Wyszków jest siedzibą powiatu.

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. miasto liczyło 26 019 mieszkańców, będąc 21. najludniejszym miastem w województwie.

Historia

Wyszków jest wzmiankowany od 1203 r., najpierw pod nazwą Wyszkowo. Ośrodek starej parafii z XII w. związanej w początkowym okresie z grodem w Brańsku. 26 marca 1501 biskup płocki Wincenty Przerębski uzyskał zgodę króla Jana Olbrachta na nadanie praw miejskich osadzie Wyszków i jako właściciel nadał je 11 marca 1502. Przed rozbiorami należał do biskupów płockich. W 1528 wybudowano most na Bugu; Wyszków stał się ważnym punktem handlowym na skrzyżowaniu dróg, budowa komory celnej przyśpieszyła rozwój miasta. Zniszczony w czasie wojny szwedzkiej w połowie XVII wieku. W 1655 w tutejszym dworze biskupim zmarł Karol Ferdynand Waza. Od 1795 r. w zaborze pruskim, od 1807 w Księstwie Warszawskim, a od 1815 w Królestwie Kongresowym. W 1863 ożywiona działalność oddziałów powstańczych. W ramach represji po powstaniu styczniowym 19 maja 1870 Wyszków stracił prawa miejskie i odzyskał je 4 lutego 1919. Szybki rozwój miasta po otwarciu w 1897 linii kolejowej Pilawa – Tłuszcz – Ostrołęka.

W czasie wojny polsko-bolszewickiej w sierpniu 1920 stanowił ostatnie miejsce postoju Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski (planowanego jako rząd marionetkowy Polskiej Republiki Rad) w czasie ofensywy Armii Czerwonej na Warszawę. Epizod ten uwiecznił Stefan Żeromski w opowiadaniu Na probostwie w Wyszkowie. 18 sierpnia 1920 miasto wyzwolili żołnierze 31 Pułku Strzelców Kaniowskich. Na wieść o zbliżających się oddziałach polskich ludność żydowska opuściła miasto uciekając do Ostrowi. Po powrocie pod strażą policji 24 sierpnia grupa 200 Żydów została w Ogrodzie Senatorskim skatowana przez funkcjonariuszy Policji i żołnierzy polskich. Żydów zmuszono do ciężkich prac fizycznych przy odbudowie mostu na Bugu.

Przed II wojną światową liczył 12 tysięcy mieszkańców, z czego połowę stanowili Żydzi. W dniach 8–10 września 1939 toczyły się zacięte walki 1 Dywizji Piechoty Legionów z Grupy Operacyjnej „Wyszków” z Niemcami forsującymi Bug. W okresie okupacji niemieckiej mieścił się w mieście oddział roboczy obozu w Beniaminowie dla jeńców sowieckich (w 1984 przy ul. Okrzei ustawiono poświęcony ich pamięci głaz pamiątkowy). Niemcy dokonywali w Wyszkowie masowych egzekucji, zamordowano ponad 7 tysięcy mieszkańców (300 zaraz po zajęciu miasta). 6 kwietnia 1944 rozstrzelano tu m.in. 14 członków PPR i żołnierzy AL. Podczas walk między nacierającymi oddziałami pancernymi a broniącą mostu dywizją niemiecką miasto zostało prawie całkowicie zniszczone.

W latach 1946–1951 w okolicach Wyszkowa w ramach podziemia niepodległościowego działał oddział Jana Kmiołka „Wira”.

W Polsce Ludowej rozbudowano hutę szkła. W 1958 r. powstała bardzo nowoczesna fabryka mebli. W 1963 r. uruchomiono fabrykę mebli i urządzeń wyposażenia wnętrz. Fabryka zlokalizowana przy ul. I Armii Wojska Polskiego 173 (obecnie ul. Świętojańska) obejmowała teren 9,2 ha, składała się z dwóch obiektów produkcyjnych: hali produkcji mebli o kubaturze 72 000 m sześć. oraz hali produkcji płyt wiórowych i laminowania o kubaturze 18 000 m sześć. Budowę rozpoczęto w 1959 r. Termin zakończenia prac ustalono na 30 czerwca 1963 roku, ale działalność produkcyjna rozpoczęła się już 1 sierpnia 1962 roku, 11 miesięcy przed terminem. W pierwszych miesiącach zakład zatrudniał 300 osób. Oficjalnie zakład został otwarty w lipcu 1963 roku. Produkowano tu: szafki kredensowe, sekretarzyki, gabloty, szafy jedno- i dwudrzwiowe, krzesła, meblościanki, meble tapicerowane, a także płyty wiórowe używane do produkcji mebli. Wraz z fabryką w Wyszkowie powstały Technikum Drzewne i Zasadnicza Szkoła Zawodowa o tym samym profilu. Na uwagę zasługuje bardzo nowoczesny system konstrukcyjny hal fabrycznych, który można zaliczyć do tzw. „architektury źle urodzonej”, czyli o światowym poziomie jednak mało znanej bo powstałej w kraju komunistycznym. Autorami projektu fabryki byli: architekci Andrzej Dzierżawski, Zbigniew Pawelski i Maciej Siennicki oraz konstruktorzy Wacław Zalewski (jemu m.in. zawdzięczamy kształt katowickiego Spodka czy hali Torwar w Warszawie) oraz Aleksander Włodarz. Generalnym wykonawcą było Warszawskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego „Kablobeton”.

Od 1973 r. działa Wyszkowski Ośrodek Kultury „Hutnik”. W 1975 r. powstała filia FSO – Zakład Zespołów Napędowych. W 1978 r. na pl. Daszyńskiego odsłonięto Pomnik Wdzięczności ku czci bojowników ruchu oporu, żołnierzy Wojska Polskiego i Armii Czerwonej. Pomnik został zburzony w sierpniu 2011.

30 października 2018 w parku miejskim odsłonięto pomnik – ławeczkę matematyka i kryptologa Jerzego Różyckiego, absolwenta przedwojennego wyszkowskiego gimnazjum w 1926.

Zmiany granic miasta

W 1939 r. do miasta została przyłączona część Rybienka Nowego (Wygoda i Zapole). W latach 1952–1954 do miasta należał Skuszew na lewym brzegu Bugu. W związku z powstaniem gromad w 1954 r. z granic miasta wyłączono Latoszek, który przyłączono znów w 1961 r., razem z Rybienkiem Leśnym i Rybienkiem Łochowskim.

Demografia

Według danych z 31 grudnia 2012 miasto liczyło 27 309 mieszkańców.

Piramida wieku mieszkańców Wyszkowa w 2014 roku.

Gospodarka

Przemysł: dawniej meblarski (Wyszkowska Fabryka Mebli), samochodowy (filia FSO, Zakład Zespołów Napędowych) i browar (1860–2001), obecnie: szklarski (huta szkła Ardagh Glass), metalowy, węzeł drogowy, drukarnia amerykańskiej firmy Quad Graphics Europe.

Transport

Przez miasto przechodzą drogi:

droga międzynarodowa E67 Helsinki – Kowno – Warszawa – Praga,
DK8: Kudowa-Zdrój – Wrocław – Piotrków Trybunalski – Warszawa – Wyszków – Białystok – Suwałki – Budzisko
DK62: Siemiatycze – Wyszków – Płock – Strzelno
DW618: Wyszków – Pułtusk – Gołymin-Ośrodek

Powstała też obwodnica Wyszkowa, która jest częścią drogi ekspresowej S8.

Przez Wyszków biegnie linia kolejowa nr 29 Tłuszcz – Ostrołęka, łącząca Ostrołękę z Warszawą, z dworcem w Wyszkowie i przystankiem w Rybienku Leśnym.

13 grudnia 2012 otwarto oficjalnie sanitarne lądowisko przy ul. Komisji Edukacji Narodowej.

Komunikacja miejska

Wyszkowska komunikacja miejska składa się z 9 linii autobusowych które działają na terenie całej gminy Wyszków. Usługi Transportowe świadczy – Przewóz Osób Bogdan Raniszewski 9 małymi busami typu miejskiego.

Media

Nowy Wyszkowiak
Wyszkowiak
Wyszków Moje Miasto (portal turystyczny)
Kurier W
Wyszków 24
Tuba Wyszkowa
Stacja Wyszków – Serwis kolejowy
Portal regionu Wyszkowskiego

Oświata

Szkoły podstawowe
- Szkoła Podstawowa nr 1 im. Adama Mickiewicza
- Szkoła Podstawowa nr 2 im. Władysława Broniewskiego
- Szkoła Podstawowa nr 3 im. Stanisława Wróbla „Jaskółki” w Wyszkowie-Rybienku Leśnym
- Szkoła Podstawowa nr 4 im. Obrońców Westerplatte
- Szkoła Podstawowa nr 5 im. Żołnierzy Armii Krajowej
Szkoły średnie
- Liceum Ogólnokształcące im. C.K. Norwida
- Zespół Szkół Nr 1 im. Marii Skłodowskiej-Curie
- Centrum Edukacji Zawodowej i Ustawicznej Kopernik (dawniej – Zespół Szkół Nr 2 im. Mikołaja Kopernika)
- Zespół Szkół Nr 3 im. Jana Kochanowskiego
- Zakład Doskonalenia Zawodowego w Warszawie Centrum Kształcenia w Wyszkowie
Uczelnie
- Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku, filia w Wyszkowie

Zabytki

Na terenie Wyszków (gmina) i Powiat Wyszkowski działa Społeczny Opiekun Zabytków Paweł Kraszewski. Powołany w 2023 roku przez Starosta Marzena Dyl na wniosek Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków.

Obelisk Wazów wystawiony na polecenie króla Jana Kazimierza na cześć jego brata Karola Ferdynanda Wazy, który zmarł w Wyszkowie. Obelisk zaprojektował Giovanni Battista Gisleni.
Kościół św. Idziego z 1793 roku w stylu klasycystycznym. W 1884 roku dobudowano dwie kaplice. W 1939 roku kościół spłonął. W 1959 po odbudowie ponownie konsekrowany.
- obraz Najświętszej Maryi Panny w srebrnej sukience z XVII wieku
- plebania klasycystyczna, w której na zdobycie Warszawy w 1920 czekali m.in. Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński, Feliks Kon
- mur cmentarny
Pałac w Rybienku Starym, klasycystyczny z 1780 roku zbudowany dla biskupa inflanckiego Jana Stefana Giedroycia. Od 1831 roku w rękach Augusta Morzkowskiego. Od 1879 roku do 1945 roku właścicielami była rodzina Skarżyńskich. Przebudowany na początku XX wieku m.in. poprzez dobudowanie tarasu. Po usunięciu uszkodzeń z wojny 1920 roku umieszczono w nim pensjonat goszczący m.in. Kossaka, Kotarbińskiego, Aleksandra Zelwerowicza. W wyniku działań wojennych we wrześniu 1939 roku spłonęło poddasze. Od 1945 roku własność Ministerstwa Zdrowia, które ulokowało w nim m.in. sanatorium dziecięce. Od 1989 roku własność SARP. Obecnie własność prywatna.
- dwie oficyny
- we wnętrzu polichromie Jana Bogumiła Plerscha, konserwowane po 1953
- park krajobrazowy
Stróżówka pałacowa w stylu neogotyckim z połowy XIX wieku. Dawniej w jej pobliżu znajdowała się rezydencja biskupów płockich.
Browar z XIX wieku, ul. Świętojańska 54 (dawniej I Armii WP).
Willa z okresu międzywojennego, ul. Zakolejowa/Pułtuska.

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki:
- parafia św. Idziego
- parafia św. Wojciecha
- parafia Świętej Rodziny
- parafia Matki Bożej Królowej Polski
Protestantyzm:
- Kościół Chrystusowy w RP:
  - Społeczność Chrześcijańska w Wyszkowie
- Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego:
  - zbór w Wyszkowie
Świadkowie Jehowy:
- zbór Wyszków (w tym grupa rosyjskojęzyczna) Sala Królestwa, ul. Jagodowa 10.

Sport

KS Camper Wyszków (siatkówka męska)
UKS Volley Wyszków (siatkówka męska)
Bug Wyszków (piłka nożna męska)
UKS Loczki Wyszków (piłka nożna żeńska)
Rhinos Wyszków (futbol amerykański męski)
UKS 1 Wyszków (piłka ręczna żeńska)

Wyszków w kulturze

W 2006 na moście kolejowym na Bugu Andrzej Wajda nakręcił początkowe sceny do filmu Katyń.
O wydarzeniach z 1920 Stefan Żeromski napisał opowiadanie pt. „Na probostwie w Wyszkowie”.
Wyszków gości plenery malarskie.
Wyszków jest tematem piosenki Elektrycznych Gitar Wyszków tonie.
Wyszków jest miejscem akcji groteskowej powieści „Rzeźnia Wyszków” wydanej w 2023 roku. Jej autorem jest Marek Czestkowski, mieszkaniec tego miasta.