Reakcyjne podziemie

Reakcyjne podziemie – propagandowe określenie używane w okresie Polski Ludowej wobec wszystkich ugrupowań stawiających opór sowietyzacji Polski i podporządkowaniu jej Związkowi Radzieckiemu, występujących przeciw władzy Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i ugrupowań satelickich w latach 1944–1948.

Początkowo wysunęły one hasło bojkotu wszelkich zarządzeń PKWN, a później Rządu Tymczasowego, występowały przeciw głosowaniu „trzy razy tak” w referendum ludowym. Przez propagandę władzy charakteryzowane były jako grupy uzbrojonych ludzi oparte na elemencie zacofanym, ciemnym, operującym prymitywnie sformułowanymi hasłami nacjonalistyczno-religijnymi, uprawiające terror. Mianem tym określano polskie organizacje: Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN), Narodowe Siły Zbrojne (NSZ), Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (NZW), Armia Krajowa (AK), Ruch Oporu Armii Krajowej, Konspiracyjne Wojsko Polskie i inne – ale też Ukraińską Powstańczą Armię (UPA) i niemiecki Werwolf.

Równolegle z podziemiem, często współpracując z nim, działały tajne organizacje polityczne (np. Stronnictwo Narodowe, Polskie Stronnictwo Demokratyczne, niezależna PPS). W marcu 1946 r. powstał Komitet Porozumiewawczy Organizacji Polski Podziemnej. Weszły doń: SN, PSD, niezależna PPS, WiN i Stronnictwo Niezawisłości Narodowej. Pod koniec 1946 r. Komitet Porozumiewawczy zlikwidowały organy bezpieczeństwa publicznego.

Tło polityczne

Ocena tendencji politycznej przeważającej w Polskim Państwie Podziemnym u kresu II wojny światowej jako „reakcyjnej” nie była ograniczona do komunistów. W raporcie z 10 marca 1944 dla dowódcy AK gen. Tadeusza Komorowskiego i szefa sztabu gen. Tadeusza Pełczyńskiego szef Biura Informacji i Propagandy płk Jan Rzepecki pisał:

Podobną opinię o orientacji politycznej AK wyraził w spisanych po wojnie wspomnieniach okręgowy delegat rządu w Krakowie Jan Jakóbiec (1876–1955):

Rzepecki, który kierował od maja do sierpnia 1945 Delegaturą Sił Zbrojnych na Kraj, wydał niedługo przed jej rozwiązaniem, 24 lipca 1945, odezwę do byłych żołnierzy AK, wzywając ich do złożenia broni i udziału w odbudowie kraju. W odezwie tej przestrzegał przed agitacją na rzecz zbrojnego oporu i wskazywał na jej źródła społeczne:

Deklaracja programowa I Zarządu Głównego (ZG) WiN z Rzepeckim na czele, ogłoszona 15 września 1945, rzuciła w obliczu narastającej polaryzacji między komunistami a obozem narodowym hasło walki o wolne wybory, próbując wytrącić komunistom z ręki ich propagandowe atuty. W ocenie Krystyny Kersten z jednej strony działalność I ZG WiN „burzy mit »reakcyjnego podziemia«”, z drugiej jednak z uwagi na wpływ konfrontacyjnej agitacji obozu narodowo-katolickiego nawet unikając aresztowania „Rzepecki znalazłby się rychło w pozycji kapitana sterowanego przez swój okręt”.

Plakat propagandowy Włodzimierza Zakrzewskiego, opublikowany w lutym 1945 przez Główny Zarząd Polityczny Wojska Polskiego, spopularyzował w odniesieniu do antykomunistycznego podziemia zbrojnego pogardliwą personifikację „zapluty karzeł reakcji”. Źródłem karykaturalnego określenia „zapluty karzeł” była mowa marszałka Józefa Piłsudskiego na okoliczność rezygnacji ze służby państwowej w lipcu 1923, w której skrytykował Narodową Demokrację za ataki i insynuacje wobec jego polityki, w tym za oskarżenia o sprzyjanie bolszewikom.

Tło społeczno-gospodarcze

Osią głębokich przemian realizowanych w ramach ustanawiania ustroju komunistycznego w latach 1944–1956 była reforma rolna, która zakończyła w Polsce okres gospodarki folwarcznej i stosunków społecznych opartych na hierarchii stanowej. Ta część podziemia, która nie zdecydowała się na ujawnienie, lecz kontynuowała walkę zbrojną przeciw wspieranym militarnie z Moskwy rządom komunistów, opowiedziała się w praktyce przeciwko zerwaniu z dotychczasowym porządkiem społecznym.

Konspiracja spod znaku ZWZ–AK i WiN utrzymywała bliskie związki z ziemiaństwem, które stanowiło dla niej zaplecze materialne i logistyczne w okresie okupacji niemieckiej. Działalność ZWZ–AK była finansowana przez ziemiaństwo w ramach akcji „Uprawa”, która w zamierzeniu tej warstwy realizowała cel samoobrony. Władze niemieckie dążyły do utrzymania hierarchii społecznej i zakładając wrogość ziemian wobec komunistów tolerowały potajemne wspieranie przez nich AK. Zdarzało się, że zwracały majątki objęte zarządem przymusowym w ręce zadłużonych właścicieli. Folwarki dostarczały żołnierzom konspiracji kryjówek i fikcyjnych miejsc zatrudnienia. Według relacji Jana Grzegorza Jędrzejowicza, oficera wywiadu AK i przedstawiciela najbogatszej rodziny ziemiańskiej z okolic Rzeszowa, reforma rolna doprowadziła tam do znacznego osłabienia terenowych struktur WiN. Na Rzeszowszczyźnie szczególną intensywność osiągnął też biały terror bojówek antykomunistycznego podziemia wobec cywilnych komisarzy reformy rolnej.

Odniesienia w propagandzie

Filmy fabularne z okresu PRL o walce „władzy ludowej” z „podziemiem reakcyjnym”:

• Akcja Brutus
• Ogniomistrz Kaleń
• Wilcze echa
• Raj na ziemi
• Powrót doktora von Kniprode. Na wilczym tropie
• Sam pośród swoich
• Wszyscy i nikt
• Cień
• Ciemna rzeka
• Nagrody i odznaczenia
• Znikąd donikąd.

Zobacz też

• działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce
• żołnierze wyklęci
• zapluty karzeł reakcji

Przypisy

Bibliografia, literatura przedmiotu, linki

• AndrzejA. Albert AndrzejA., Najnowsza historia Polski 1914–1993, Warszawa 1995 .
• IgnacyI. Blum IgnacyI., Z dziejów wojska polskiego w latach 1944–1948, Warszawa 1968 .
• EugeniuszE. Duraczyński EugeniuszE., Między Londynem a Warszawą. Lipiec 1943 – lipiec 1944, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, ISBN 83-06-01406-5 .
• „Dziennik Polski”, 6 (104 [1874]), 16 kwietnia 1950, s. 1–2 .
• AdamA. Dziurok AdamA. i inni, Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918–1989, wyd. 4, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2023 .
• JanJ. Jakóbiec JanJ., Na drodze stromej i śliskiej. Autobiografia socjologiczna, GrzegorzG. Ostasz (red.), Kraków: Barbara, 2005, ISBN 83-921802-4-0 .
• KrystynaK. Kersten KrystynaK., Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944–1956, Londyn: Aneks, 1993, ISBN 0-906601-97-5 .
• AndrzejA. Leder AndrzejA., Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2014, ISBN 978-83-63855-61-1 .
• EwaE. Maj EwaE., „Zapluty karzeł”, czyli fragment dziejów stosunków między Narodową Demokracją a Józefem Piłsudskim w latach 1918–1921, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin – Polonia. Sectio K: Politologia”, 4, 1997, s. 47–58 .
• GrzegorzG. Ostasz GrzegorzG., Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” Okręg Rzeszów, Rzeszów: Libri Ressovienses, 2000, ISBN 83-87799-32-7 .
• HenrykH. Piecuch HenrykH., Tajna historia Polski. Od Bieruta do Ochaba. Akcje specjalne, Warszawa 1996 .
• Podziemie reakcyjne, [w:] JózefJ. Czyżewski JózefJ. (red.), Słownik historii Polski, wyd. 6, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1973 .
• DanutaD. Pustelak DanutaD., Ród Jędrzejowiczów w okresie autonomii Galicji, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2011, ISBN 978-83-7338-668-6 .
• MaciejM. Rudziński MaciejM., „Uprawa” vel „Tarcza”, „Niepodległość i Pamięć”, 18, 2002, s. 179–196 .
• Zaplute karły reakcji. Polskie podziemie niepodległościowe 1944–1956. ipn.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-27)].